ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา จตุกฺกเภเท วุตฺตํ ทุติยํ ฌานนฺติ โยชนาฯ ปญฺจฌานงฺควเสนาติ ปญฺจนฺนํ ฌานานํ องฺคภาววเสน สมาธิสฺส ปญฺจวิธตา เวทิตพฺพาฯ

[40] วิภงฺเคติ ญาณวิภงฺเคฯ ตตฺถ หิ ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทาน’’นฺติ, เอตฺถ ‘‘สํกิเลส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หานภาคิโย ธมฺโมติ อปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ เตนาห ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิ’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ (วิภ. อฏฺฐ. 828) – อปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีนํ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ โจเทนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ, ตสฺมา หานภาคินี ปญฺญาฯ อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยํ ฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา สมุทาจรนฺติ ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติยา ปทฏฺฐานตาย วิเสสภาคินี ปญฺญาฯ ตํสมฺปยุตฺโต สมาธิ อิธาธิปฺเปโตฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา ปฐมชฺฌาเน วุตฺเตน วิธินา ทุติยชฺฌานาทีสุปิ หานภาคิยธมฺโม, วิเสสภาคิยธมฺโม จ เวทิตพฺโพฯ

ทสปลิโพธวณฺณนา

[41] อริยมคฺคสมฺปยุตฺโตติ โลกุตฺตรอปฺปมาณอปริยาปนฺนคฺคหเณน โลกิเยหิ อสาธารณโต, สปฺปีติกาทิคฺคหเณน สาธารณโต จ อริยมคฺคสมฺปยุตฺโต สมาธิ วุตฺโตฯ ภาวิโต โหติ สญฺญาย สมฺปยุตฺตตฺตาฯ ตนฺติ อริยมคฺคสมาธิํฯ วิสุนฺติ ปญฺญาภาวนาย วิสุํ กตฺวา น วทามฯ

กมฺมฏฺฐานภาวนํ ปริพุนฺเธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา, ปริปนฺโถติ อตฺโถฯ อุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สมาปเนน, สงฺคหเณน วา อุปรุนฺธิตฺวา, อปลิโพธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโสฯ ปริจฺเฉทวเสน เวณิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํฯ วิหาเร ภิกฺขูนํ ตํ ตํ วสนฏฺฐานํฯ สฺวายํ อาวาโสฯ นวกมฺมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อาวาสสฺส ตทญฺญํ อภิวุทฺธิการณํ สงฺคณฺหาติฯ การเณนาติ ‘‘ฉายูทกสมฺปนฺนํ สุลภภิกฺข’’นฺติอาทินา การเณนฯ อเปกฺขวาติ สาลโยฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ปลิโพธาภาเวฯ ปาจีนขณฺฑราชินฺติ ปุรตฺถิมทิสายํ ปพฺพตขณฺฑานํ อนฺตเร วนราชิฏฺฐานํฯ ‘‘นามา’’ติ อิมินา ตสฺส ปเทสสฺส อยํ สมญฺญาติ ทสฺเสติฯ ปฏิสามิตเมวาติ นิจฺจกาลํ ปฏิสาเมตฺวาว วิหารโต นิกฺขมามีติ ทสฺเสติฯ ธาตุนิธานฏฺฐานนฺติ กายพนฺธนธมฺมกรณนฺหานสาฏิกอกฺขกธาตุสงฺขาตานํ ปริโภคสรีรธาตูนํ นิทหิตฏฺฐานํฯ อีทิสสฺส อยํ เถโร วิย อลคฺคจิตฺตสฺสฯ เอเตน ‘‘ภิกฺขุนา นาม อาวาเส เอวรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอวาโท ทินฺโน โหติฯ อิโต ปเรสุปิ วตฺถูสุ เอเสว นโยฯ

กุลนฺติ กุลคฺคหเณน กุลมนุสฺสานํ คหณํ คามคฺคหเณน คามวาสีนํ วิยฯ อุปฏฺฐากกุลมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปเคว ญาติกุลนฺติ ทสฺเสติฯ อุทฺเทสตฺถนฺติ อุทฺทิสาปนตฺถํ, ปาฐํ อุทฺทิสาเปตฺวา สชฺฌายิตุนฺติ อตฺโถฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว ปเทเส, ยตฺถ กตฺถจิ วิหาเรติ อตฺโถฯ ตํ วิหารนฺติ ตํ โกรณฺฑกวิหารํฯ

อุปคโตติ วสฺสํ อุปคโตฯ สทาติ คตกาลโต ปภุติ วิเสสโต ปวาริตทิวสโต ปฏฺฐาย สพฺพทา ทิวเส ทิวเสฯ ปริเทวมานาติ ตํตํวิลปนวเสน วิวิธํ ปริเทวนฺตีฯ สพฺพํ ปวตฺตินฺติ อตฺตนา ตตฺถ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปจฺฉา สมาคมปริโยสานํ ทหรสฺส สพฺพํ ปวตฺติํฯ

กายสกฺขินฺติ ‘‘ปสฺส อิม’’นฺติ มุขปฏิคฺคาหกํ กตฺวาฯ รถวินีตปฏิปทนฺติ ทสกถาวตฺถุกิตฺตนปุพฺพิกํ รถวินีตูปมาหิ วิภาวิตํ รถวินีตสุตฺเต (ม. นิ. 1.252) อาคตํ สตฺตวิสุทฺธิปฏิปทํฯ นาลกปฏิปทนฺติ ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. 706) สตฺถารา นาลกตฺเถรสฺส เทสิตปฏิปทํฯ ตุวฏกปฏิปทนฺติ ‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขายา’’ติอาทินา (สุ. นิ. 922) ภควตา เทสิตปฏิปทํฯ ตตฺถ หิ ยถากฺกมํ –

‘‘น มุนี คามมาคมฺม, กุเลสุ สหสา จเร;

ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณ’’ฯ (สุ. นิ. 716);

‘‘คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา’’ติฯ (สุ. นิ. 935) –

เอวมาทิกา ปรมปฺปิจฺฉกถา อาคตาฯ จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาทีปกนฺติ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สนฺโตสสฺส, ภาวนารามตาย จ ปกาสกํฯ

ลพฺภตีติ ลาโภฯ เตนาห ‘‘จตฺตาโร ปจฺจยา’’ติฯ มหาปริวาเรติ วิปุลปริวาเรฯ ปิณฺฑปาตํ ตาว เทนฺตา พุทฺธปูชาปตฺตจีวราทีนิ ตสฺส ปริวารานิ กตฺวา เทนฺติ, ตถา จีวราทิทาเนปิฯ พาหุลฺลิกปิณฺฑปาติกาติ ปิณฺฑปาติกา หุตฺวา ปจฺจยพาหุลฺลิกาฯ วทนฺตีติ ปุริมทิวเส ภิกฺขาย อาหิณฺฑนกาเล ยถาสุตํ วทนฺติฯ นิจฺจพฺยาวโฏ อุปาสกาทีนํ สงฺคณฺหเนฯ

ตสฺสาติ คณสฺสฯ โสติ คณปลิโพโธฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน คณวาจกสฺส ปริเยสนมฺปิ ลหุกเมว อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา’’ติฯ อตฺตโน กมฺมนฺติ สมณธมฺมมาหฯ

กตากเตติ กเต จ อกเต จ กมฺเม ชานนวเสน อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพํ, กตากเตติ วา อปฺปเก จ มหนฺเต จ กเต, ยถา ‘‘ผลาผเล’’ติฯ สเจ พหุํ อวสิฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภารหารา สงฺฆกิจฺจปริณายกาฯ

ปพฺพชฺชาเปกฺโขติ สีหฬทีเป กิร กุลทารกานํ ปพฺพชฺชา อาวาหวิวาหสทิสา, ตสฺมา ตํ ปริจฺฉินฺนทิวสํ อติกฺกเมตุํ น สกฺกาฯ ‘‘สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ อธิวาเสตุ’’นฺติอาทินา สมาปเนน ปลิโพธุปจฺเฉโท วุตฺโต, พฺยติเรกโต ปน ‘‘สเจ ตํ อลภนฺโต สกฺโกติ อธิวาเสตุํ, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺโมว กาตพฺโพ’’ติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ สงฺคหเณน ปลิโพธุปจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ตถาติ ยถา อุปชฺฌาโย คิลาโน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, ตถา อุปสมฺปาทิตอนฺเตวาสิโก อตฺตโน กมฺมวาจํ วตฺวา อุปสมฺปาทิโตฯ

โย โกจิ โรโคติ มูลภูโต, อนุพนฺโธ วา อตฺตโน อุปฺปนฺโนฯ อนมตคฺเคติ อนุ อนุ อมตคฺเค อนาทิมติฯ

‘‘คนฺโถ’’ติ อิมินา คนฺถปลิโพโธ อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปริยตฺติหรณ’’นฺติฯ สชฺฌายาทีหีติ สชฺฌายธารณปริจยปุจฺฉาทีหิฯ อิตรสฺสาติ อพฺยาวฏสฺสฯ ยสฺส คนฺถธุรํ วิสฺสชฺเชตฺวา ฐิตสฺสาปิ คนฺโถ วตฺตเตว, น ตสฺส คนฺโถ ปลิโพโธฯ ยถา ตมฺหิ ตมฺหิ วตฺถุมฺหิ อาคตตฺเถรานํ, นาปิ สพฺเพน สพฺพํ อคนฺถปสุตสฺสฯ มชฺฌิมปณฺณาสโก อาคจฺฉติ, สุตฺตปเทสานํ วารานญฺจ สทิสตาย พฺยามุยฺหนโตฯ ปุน น โอโลเกสฺสามีติ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คนฺถธุรํ วิสฺสชฺเชมีติ อตฺโถฯ

คามวาสิกตฺเถเรหีติ อนุราธปุรวาสีหิฯ อนุคฺคเหตฺวาติ อคฺคเหตฺวา ตตฺถ ปริจยํ อกตฺวาฯ ปญฺจนิกายมณฺฑเลติ ทีฆาคมาทิเก ปญฺจปิ นิกาเย สิกฺขิตปริสายฯ ปริวตฺเตสฺสามีติ วณฺณยิสฺสามิฯ สุวณฺณเภรินฺติ เสฏฺฐเภริํฯ กตมาจริยานํ อุคฺคโหติ กตเมสํ อาจริยานํ อุคฺคโห, เกน ปริวตฺตียตีติ อธิปฺปาโยฯ อาจริยมคฺโคติ อาจริยานํ กถามคฺโคฯ อตฺตโน อาจริยานนฺติ อตฺตโน กเถตุํ ยุตฺตานํ อาจริยานํฯ สุวินิจฺฉิตา สพฺพา ติปิฏกปริยตฺติ เอตสฺมิํ อตฺถีติ สพฺพปริยตฺติโก, เตปิฏโกติ อตฺโถฯ ปีเฐ นิสินฺโน ตโต โอตริตฺวา ภูมิยํ ตฏฺฏิกาย นิสีทิตฺวาฯ คตกสฺสาติ ปฏิปตฺติคมเนน คตสฺส ทิฏฺฐสจฺจสฺสฯ

จีวรํ ปารุปิตฺวาติ อาจริยสฺส อปจิติทสฺสนตฺถํ ปริมณฺฑลํ จีวรํ ปารุปิตฺวาฯ สาเฐยฺยาภาวโต อุชุฯ การณาการณสฺส อาชานนโต อาชานีโยฯ

โปถุชฺชนิกาติ ปุถุชฺชเน ภวาฯ ทุปฺปริหารา พหุปริสฺสยตายฯ ตถา หิสฺสา อุตฺตานเสยฺยกทารโก, ตรุณสสฺสญฺจ นิทสฺสิตํฯ วิปสฺสนาย ปลิโพโธ สมถยานิกสฺส, น วิปสฺสนายานิกสฺสฯ เยภุยฺเยน หิ ฌานลาภี สมถยานิโกว โหติ วิปสฺสนาสุขโตฯ อิตเรนาติ สมถตฺถิเกนฯ อวเสสา นว ปลิโพธาฯ

กมฺมฏฺฐานทายกวณฺณนา

[42] กมฺมฏฺฐาเน นิยุตฺโต กมฺมฏฺฐานิโก, ภาวนมนุยุญฺชนฺโตฯ เตน กมฺมฏฺฐานิเกนฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร สพฺเพ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ สหวาสีนํ ภิกฺขูนํฯ มุทุจิตฺตตนฺติ อตฺตนิ มุทุจิตฺตตํ ชเนติ, อยญฺจ สหวาสีนํ จิตฺตมทฺทวชนนาทิอตฺโถ ‘‘มนุสฺสานํ ปิโย โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน เมตฺตานิสํสสุตฺเตน (อ. นิ. 11.15; ปฏิ. ม. 2.22; มิ. ป. 4.4.6) ทีเปตพฺโพฯ อโนลีนวุตฺติโก โหติ สมฺมาปฏิปตฺติยํฯ ทิพฺพานิปิ อารมฺมณานิ ปเคว อิตรานิฯ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ สมณกรณีเย, สพฺพสฺมิํ วา กมฺมฏฺฐานานุโยเคฯ ปุพฺพาเสวนวเสน อตฺถยิตพฺพํฯ โยคสฺส ภาวนาย อนุยุญฺชนํ โยคานุโยโค, ตเทว กรณียฏฺเฐน กมฺมํ, ตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺส ฐานํ นิปฺผตฺติเหตุฯ

นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตาติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ วิย เอกทาว อนนุยุญฺชิตฺวา สพฺพกาลํ ปริหรณียตฺตา อนุยุญฺชิตพฺพตฺตาฯ เอวมาทิคุณสมนฺนาคตนฺติ ปิยภาวาทีหิ คุเณหิ สมฺปนฺนํฯ กลฺยาณมิตฺโต หิ สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สติสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ, กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิยา เหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติฯ